Szachno-Romanowicz (Romanowicz) Stanisław, pseud.: Antoni, Radwan (1900–1973), orientalista, turkolog, archiwista, kryptolog, kapitan Wojska Polskiego.
Ur. 1 V w Rubieży (gm. Pohost, pow. ihumeński, gub. mińska), w rodzinie wywodzącej się z litewskich Tatarów, lecz nie kontynuującej już tradycji muzułmańskiej; był synem Wincentego i Idalii z Piotrowiczów.
Od r. 1911 uczył się S.-R. w gimnazjum w Sumach (gub. charkowska), a następnie w Grajworowie (gub. kurska); maturę zdał 1 II 1918 w gimnazjum w Bobrujsku. Dn. 8 II t.r. wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego i otrzymał przydział do Pierwszej Baterii Konnej. Po rozbrojeniu w maju t.r. Korpusu przez Niemców uczył języków: łacińskiego, francuskiego, rosyjskiego oraz matematyki w gimnazjum w Berezynie; zorganizował tam drużynę skautów i prowadził działalność oświatową wśród robotników. Wszedł w skład Rady Oświatowej Ziemi Mińskiej i został delegatem Rady Głównej Ziemi Mińskiej. W czerwcu 1918 zaciągnął się do POW i pod pseud. Antoni pełnił funkcję komendanta jej X Obwodu w pow. ihumeńskim i części pow. mohylewskiego. Wraz z grupą ochotników ze swego obwodu wstąpił 8 XII 1918 do WP; do kwietnia 1919 służył w Sztabie 1. DP Litewsko-Białoruskiej (oddz. II b kancelistów II Sekcji Ofensywnej wywiadu zafrontowego), a do czerwca t.r. był kurierem z ramienia Sekcji Ofensywnej frontu litewsko-białoruskiego. W czerwcu awansował na kaprala. Od lipca do września, już jako kapral plutonowy, był zastępcą oficera wywiadowczego Sekcji Ofensywnej Grupy płk. Bolesława Freya; od października do końca t.r. był w stopniu sierżanta oficerem wywiadowczym 4. pp Legionów, a następnie służył w oddz. II Grupy gen. Lucjana Żeligowskiego (do 9 I 1920). Wg Jana Tyszkiewicza od początku r. 1919 do r. 1920 był przydzielony rozkazem Naczelnego Dowództwa do misji polskiej przy gen. P. Wranglu na Krymie. W czasie wojny polsko-sowieckiej, od maja do października 1920, jako podchorąży, był referentem radio-wywiadu Oddz. II Dowództwa IV Armii. Po ukończeniu kursu rozwiązywania szyfrów obcych w Oddz. II Naczelnego Dowództwa WP pracował tam jako deszyfrant w Biurze Szyfrów Obcych, a potem Sztabu Generalnego WP.
W styczniu 1921 podjął S.-R. na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz. studia z zakresu starożytnych kultur oraz języków sumeryjskiego i asyryjskiego, a także arabskiego, tureckiego, tatarskiego, japońskiego, chińskiego i hebrajskiego. W lipcu t.r. został bezterminowo urlopowany z WP i przeniesiony do rezerwy. W r. 1928 awansowano go na podporucznika rezerwy ze starszeństwem z 1 VII 1925. Podczas objazdu naukowego Wileńszczyzny i woj. nowogródzkiego, w r. 1928, zakupił w Klecku Chamaił (modlitewnik Tatarów polsko-litewskich) Aleksandra Aleksandrowicza. Dodatkowo uczęszczał na lektoraty z języków arabskiego i tureckiego w Inst. Wschodnim. W czasie studiów został członkiem Stow. «Iuventus Christiana», prowadzonego przez ks. Edwarda Szwejnica. Kontynuując studia od r. 1928 na UJK we Lwowie, uzyskał tam w r. 1929 magisterium z arabistyki. W czasie pobytu we Lwowie był ekspertem sądowym w sprawach szyfrowych. T.r. podjął pracę w Warszawie w AGAD; zajmował się głównie inwentaryzacją dokumentów i ich odczytywaniem oraz badaniem szyfrów stosowanych w dokumentach z XVI–XVII w. W czerwcu 1932 doktoryzował się na UJK z asyrologii na podstawie rozprawy Najdawniejszy okres historyczny Asyrii. Opublikował artykuł o powstałym właśnie „Roczniku Tatarskim”, w którym pisał m.in. o możliwości pośredniczenia Tatarów w kontaktach cywilizacji wschodniej i zachodniej („Rocznik Tatarski”, „Sprawy Narodowościowe” 1932 nr 4–5). Współpracując z „Rocznikiem Orientalistycznym”, ogłaszał na jego łamach prace: m.in. Pierścień – amulet z Bliskiego Wschodu (T. 7: 1930), Tabliczki sumerskie ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Toruńskiego (T. 11: 1936) oraz Napisy królów asyryjskich i babilońskich ze zbiorów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (T. 13: 1937). W „Collectanea Orientalia” (1937 nr 11) opublikował artykuł Najstarsze asyryjskie formułki grzecznościowe. Wyniki badań dokumentów tureckich, tatarskich, perskich i ormiańskich z AGAD prezentował w r. 1933 na III Zjeździe Polskiego Tow. Orientalistycznego w Krakowie (Ogólny przegląd dokumentów wschodnich znajdujących się w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, streszczenie w: „Collectanea Orientalia” 1934 nr 6) oraz w r. 1935 na jego V Zjeździe w Warszawie (Nowe wiadomości o dokumentach wschodnich w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, streszczenie: tamże 1935 nr 9). Opracował część katalogu wystawy „Sztuka perska i jej wpływy”, zorganizowanej t.r. przez Tow. Sztuk Pięknych i Tow. Polsko-Irańskie (Dokumenty perskie z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, w: „Sztuka perska (irańska) i jej wpływy”, W. 1935). W r. 1938 na VII Zjeździe Polskiego Tow. Orientalistycznego w Krakowie przedstawił wyniki badań nad zakupionym w r. 1928 Kitabem (księga religijna Tatarów polsko-litewskich) Assanowicza (Kitab tatarski Adama Assanowicza z m. Iwji na Wileńszczyźnie z r. 1891, streszczenie w: „Collectanea Orientalia” 1938 nr 13). S.-R. wniósł istotny wkład do badań nad rękopisami Tatarów polskolitewskich. W r. 1938 otrzymał stypendium Min. WRiOP na studia w Paryżu. Z Francji powrócił tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej.
Latem 1939 został S.-R. zmobilizowany i przydzielony jako referent do Biura Szyfrów Oddz. II Sztabu Generalnego. Ewakuowany na wschodnie tereny państwa, wobec wkroczenia Armii Czerwonej przekroczył 18 IX t.r. granicę rumuńską; w styczniu 1940 przypłynął do Marsylii. Wstąpił do organizujących się we Francji oddziałów WP i wraz z grupą polskich kryptologów z Oddz. II, specjalistów deszyfrowania (grupa «Z» dowodzona przez ppłk. Gwido Langera) otrzymał przydział do sztabu armii francuskiej; pracował tam nad szyframi sowieckimi. W obliczu ofensywy niemieckiej cała grupa pod dowództwem francuskiego płk. Barsac’a została w czerwcu t.r. wywieziona do Oranu w Algierii. Po trzech miesiącach wrócił S.-R. do Francji, gdzie Polacy wraz z grupą tamtejszych kryptologów działali w zamku Fouzes pod Nimes (komórka o krypt. Cadix). S.-R. kontynuował pracę nad łamaniem sowieckich szyfrów (w ramach «Ekspozytury 300» Oddz. II Sztabu Naczelnego Wodza) oraz uczestniczył w przekazywaniu do Wielkiej Brytanii informacji, uzyskanych z niemieckiego ruchu depeszowego posługującego się «Enigmą». Wobec rosnącego zagrożenia, komórka «Cadix» i «Ekspozytura 300» zakończyły działalność w październiku 1942. W lutym 1943 ewakuował się S.-R. do Hiszpanii, gdzie został uwięziony w Barcelonie, a następnie internowany w Jarabie. Wydalony do Portugalii, przedostał się do Gibraltaru, a stamtąd w sierpniu 1943 przybył do Wielkiej Brytanii, gdzie otrzymał awans na porucznika. Dowodził odtąd plutonem «E» kompanii radio-wywiadu w baonie łączności Sztabu Naczelnego Wodza, rozmieszczonym w Boxmoor pod Londynem. W styczniu 1945 awansował na kapitana. Od grudnia t.r. kierował referatem w Komendzie Kursu Doskonalającej Administracji Wojskowej (Oficerska Szkoła Wywiadowcza) w Glasgow. Po zakończeniu służby w WP przeszedł w r. 1946 do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.
S.-R. pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii; utrzymywał się z pracy fizycznej i urzędniczej w różnych fabrykach. Współpracując z Polskim Tow. Naukowym na Obczyźnie, wygłosił w r. 1958 na jego forum referat Płanetne duałary Tatarów Polskich („Roczn. Tatarów Pol.” T. 4: 1997, streszczenie w: „Roczn. Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie” 1958). Zmarł 26 III 1973 w Croydon pod Londynem. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Srebrnym Krzyżem Zasługi z mieczami (1946), Medalem Wojska, Medalem za Wojnę 1918–1921 oraz Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.
W zawartym w okresie studiów małżeństwie z Janiną z Pietruszewskich miał S.-R. dwoje dzieci: Jana Stanisława (ur. 1928) i Barbarę (ur. 1937), zamężną Hirsch, zamieszkałą w Wielkiej Brytanii.
W „Studiach Źródłoznawczych” (T. 30: 1987) Jan Tyszkiewicz opublikował dokonany przez S.-R-a przekład listu sułtana Murada III do króla Zygmunta III Wazy.
Dziekan M., Stanisław Szachno-Romanowicz. Nota biograficzna, w: Szachno-Romanowicz S., Płanetne duałary Tatarów polskich, „Roczn. Tatarów Pol.” T. 4: 1997 s. 7–10 (bibliogr. prac); Kaczmarzyk D., Ks. Edward Detkens, W. 1985; Miśkiewicz A., Tatarzy Polscy 1918–1939, W. 1990; Nowik G., Zanim złamano Enigmę. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, W. 2004; Pepłoński A., Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, W. 1996; tenże, Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1945, W. 1995; tenże, Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej, W. 1999; Tyszkiewicz J., Muzułmanie i orientaliści w przedwojennej Warszawie, w: Z historii Tatarów polskich 1794–1944, Pułtusk 2002 s. 126; tenże, Pismo sułtana Murada III do Zygmunta III z roku 1591 w sprawie Tatarów litewskich, „Studia Źródłozn.” T. 30: 1987; Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej, Londyn–W. 2005 I–II; – „Roczn. Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie” T. 9: 1958–9; – CAW: MSW, sygn. 202/10/II (akta osobowe), Biuro Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości, sygn. 1769/89/5019; IPiM Sikorskiego: sygn. A.XII. 26/67 (teczka S.-R-a, m.in. fragment wspomnień z r. 1940); – Informacje Andrzeja Suchcitza z Londynu.
Selim Chazbijewicz